فرصت راهبردیِ تهران و مسکو

تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، نه‌تنها نقشه امنیتی اروپا را دگرگون کرد، بلکه به کاتالیزوری برای بازتعریف روابط بین‌المللی مسکو تبدیل شد. این جنگ، محاسبات استراتژیک روسیه را به کلی دگرگون ساخت. انزوای سیاسی و تحریم‌های اقتصادی بی‌سابقه از سوی غرب، مسکو را وادار کرد تا سیاست خارجی خود را از نو تنظیم کرده و به دنبال شرکای قابل اعتمادی بگردد که در مقابل فشار غرب ایستادگی کنند. در این میان، رابطه با جمهوری اسلامی ایران که خود دهه‌ها تجربه مقاومت در برابر غرب و تحریم‌های آن را داشته است، اهمیتی استراتژیک یافت.

بر اساس گزارش تحلیلی RIAC روابط دو کشور تا پیش از جنگ اوکراین، نه یک «مشارکت استراتژیک»، بلکه یک مشارکت موردی و عمل‌گرایانه بوده است. مهم‌ترین مانع برای یک همکاری استراتژیک، «فقدان اعتماد» بود که ریشه در حافظه تاریخی و اختلافات معاصر داشت. با این حال، همکاری در سوریه، مخالفت مشترک با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا و برخی تعاملات فنی-نظامی، پایه‌های یک مشارکت عمل‌گرایانه را تشکیل می‌داد. همین بستر بود که با وقوع جنگ اوکراین، زمینه را برای یک تحول سریع و عمیق فراهم آورد.

اولین و ملموس‌ترین تغییر در روابط ایران و روسیه پس از جنگ اوکراین، در حوزه همکاری‌های نظامی-فنی رخ داد. این همکاری، که پیش از این عمدتاً به عرصه‌های محدود منطقه‌ای مانند سوریه محدود بود، به یک تعامل استراتژیک ارتقا یافته و ماهیت روابط دو کشور را به شکلی بنیادین تغییر داد.

بر اساس گزارش‌های متعدد منابع غربی، از جمله «مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی» (CSIS) و «اندیشکده CNA»، با وقوع جنگ اوکراین، ایران به یکی از تأمین‌کنندگان اصلی فناوری نظامی برای روسیه تبدیل شد. این گزارش‌ها به‌طور مشخص به صادرات پهپادهای ایرانی، به‌ویژه مدل‌های شاهد، که در روسیه با نام Geran-2 شناخته می‌شود، اشاره دارند. طبق این ارزیابی‌ها، مسکو نه‌تنها این پهپادها را وارد کرده، بلکه در حال ایجاد تأسیسات تولید مشترک این پهپادها در خاک خود (در منطقه ویژه اقتصادی آلابوگا) است. همچنین، این منابع ادعا می‌کنند که احتمال ارسال موشک‌های بالستیک ایرانی به روسیه نیز وجود دارد؛ اقدامی که در صورت تحقق، سطح همکاری‌ها را به مرحله‌ای جدید وارد خواهد کرد.

برای روسیه، این تسلیحات، به ویژه پهپادهای انتحاری، ارزان‌قیمت و فرسایشی هستند. این پهپادها به روسیه اجازه می‌دهند تا مهمات گران‌قیمت پدافند هوایی اوکراین را با هزینه‌ای ناچیز تخلیه کرده و موشک‌های کروز پیشرفته خود را برای اهداف باارزش‌تر ذخیره کند. این همکاری یک راهکار حیاتی برای پرکردن شکاف‌های فناورانه و تولیدی در ماشین جنگی کرملین است. بعدها و با وقوع جنگ ۱۲روزه علیه ایران، این همکاری‌ها به‌شکل تازه‌ای، که گفته می‌شود در راستای بازسازی پدافند هوایی ایران بوده است، گسترش یافت.

از سوی دیگر، هم‌سویی استراتژیک ناشی از جنگ، فراتر از حوزه نظامی، فرصت‌های جدیدی را در زمینه‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی برای ایران و روسیه ایجاد کرده است. مواجهه با دشمن مشترک و تحریم‌های فلج‌کننده، هر دو کشور را به سمت یافتن راه‌حل‌های خلاقانه و هم‌افزاییِ ظرفیت‌ها سوق داده است. در حوزه اقتصادی، تجربه طولانی ایران در مقابله با تحریم‌ها به یک دارایی ارزشمند برای روسیه تبدیل شده است. همچنین نیاز روسیه به بازارهای جدید برای صادرات و واردات، فرصتی برای افزایش چشمگیر حجم تجارت دوجانبه با ایران فراهم کرده است. علاوه بر این، هماهنگی در سیاست‌های انرژی، به ویژه در بازار جهانی گاز، می‌تواند به هر دو کشور در مدیریت فشارهای بین‌المللی کمک کند.

در بُعد ژئوپلیتیک، تقابل مشترک با آنچه هر دو کشور «یکجانبه‌گرایی آمریکا» می‌دانند، به نیروی محرکه قدرتمندی برای یک پروژه مشترک تبدیل شده است: ساخت یک معماری جایگزین برای نظم موجود به رهبری آمریکا. عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) و پیوستن همزمان به گروه بریکس (BRICS)، بسترهایی برای شکل‌دهی به یک نظم جهانی پساغربی فراهم آورده است.

اما مهم‌تر از همۀ این‌ها، فرصتی است که ایران می‌تواند از آن برای توسعه کریدور حیاتی شمال-جنوب (INSTC) در شرایطی که مسیرهای تجاری روسیه به سمت غرب مسدود شده‌اند، استفاده کند. با وقوع جنگ اوکراین و قطع ارتباط روسیه با اروپا، اهمیت استراتژیک این کریدور چندوجهی که ایران را از یک‌سو به روسیه و بازارهای آسیای مرکزی و از سوی دیگر به بازارهای جهانی متصل می‌کند، دوچندان شده است و تکمیل آن می‌تواند روابط میان مسکو و تهران را به یک رابطه استراتژیک عمیق و بلندمدت تبدیل کند؛ رابطه‌ای که به‌خصوص بعد از تلاش‌های گستردۀ آمریکا و رژیم صهیونیستی در منطقۀ غرب آسیا برای تغییر بنیادین نظم منطقه به نفع خود و حمله اسرائیل و آمریکا به ایران، به یک الزام راهبردی تبدیل شده است.